Δεν υπάρχει ορισμός έτοιμος της φιλοσοφίας, κατάλληλος και πρόσφορος για να μεταδώσει στα ύστατα ζώπυρα της ύπαρξής μας τη βαθιά έννοιά της. Δε βρίσκεται απάντηση ετερόδοτη. Η άφραστη ουσία της,υψηλοφάνταστα, αποκαλύπτεται με άμεσο τρόπο, προβάλλεται θαυμαστή η καρποφορία της και λαύρα η ανθοφορία της στον ίδιο τον άνθρωπο, που φιλοσοφεί από εσώτατη ψυχική παρόρμηση, με συνειδητές εκρήξεις της σκέψης και πάμφωτα σκιρτήματα του στοχασμού του.

Θρίαμβοι και τρόπαια, κατορθώματα και επιτεύγματα του φιλοσοφείν, υλοποιημένα στις περασμένες στιγμές του χρόνου, με καταπληκτικά εύστοχη ετοιμότητα και από φυσιολογικό αντιδραστικό σπασμό της έκδηλης ζωντάνιας της ανθρώπινης συνείδησης, συγκροτούν τη φιλοσοφία, αποθησαυρισμένη στην ιστορία σαν στοιχείο του πολιτισμού.

Η φιλοσοφία δεν είναι κάτι ανέφικτο για τους ανθρώπους, που δεν έχουν προικιστεί, με εκλεκτά και σπάνια χαρίσματα. Η αληθινή σχέση της φιλοσοφίας με τον άνθρωπο είναι τόσο βαθιά και πραγματική, πυκνή και ουσιαστική, ώστε η φιλοσοφία εμφανίζεται σαν η σημαντική έκφανση του ανθρώπινου πνεύματος, παρουσιάζεται σαν κάτι αυτοφυές και αυθύπαρκτο στη συνείδηση του ανθρώπου, οποιαδήποτε και αν είναι «η κατάσταση της ζωής του είτε η στάθμη της παιδείας του, ή και της απαιδευσίας του». Πραγματικά, σε ύστατα κρίσιμες στιγμές, φιλοσοφούν και οι βυθισμένοι στη ρουτίνα της ζωής και οι πιο κουρασμένοι από την καθημερινότητα. Έτσι, η φιλοσοφία, σαν πνευματική λαχτάρα και ίμερος και σαν κόκκος ηθικού σπέρματος, αχτίδα πνεύματος, σταγόνα αίματος, ζωογονεί, καλλιεργεί, αξιοποιεί και γιγαντώνει τη συνειδητή ύπαρξη του ανθρώπου.

Αντίθετα, όμως, η φιλοσοφία, σαν πνευματική επιτυχία με ζώπυρα αθάνατα στους μυχούς της ανθρώπινης συνείδησης και σαν ηθική αυτόθετη σκέπη, με τη μυστηριώδη της επεξεργασία στο άδυτο των αδύτων του ανθρώπινου πνεύματος, ευδοκιμεί και θάλλει σε προσωπικότητα, όχι μόνο με άριστη παιδεία, αλλά προικισμένη από τη φύση με φωτεινή έξαρση για πνευματικότητα και χαλύβδινη αποφασιστικότητα για ηθικότητα. Ο Πλάτωνας έτσι παρουσιάζει το φυσικό προικισμό του φιλοσόφου: «φύσει… μνήμων, ευμαθής, μεγαλοπρεπής, εύχαρις, φίλος τε και συγγενής αληθείας, δικαιοσύνης, ανδρείας, σωφροσύνης». (1)

Συνεπώς, η φιλοσοφία είναι αριστοκρατική και δημοκρατική μαζί. Αριστοκρατική σαν κατάκορφη έξαρση, κοσμογονική, κοσμοπλαστική, επίτευγμα υπεράνθρωπο σχεδόν, δημοκρατική σαν θείο δώρημα πανανθρώπινο σχεδόν.

Ο θαυμασμός (2) κυκλοφορεί το μαγικό ρευστό της φιλοσοφίας, αυτός γονιμοποιεί και κυοφορεί την καθολική άνθηση της φιλοσοφικής σκέψης. Είναι η απορία, ο ανεκλάλητος της ψυχής οίστρος, η ενδόφωτη ενεργητική βίωση της γνώσης, η κατάφαση και αξίωση της φιλότητας προς τη σοφία.

Εκβλαστημένη η φιλοσοφία από το ασίγαστο πνευματικό «πάθος» του θαυμασμού, είναι κοσμολογική, οντολογική ή και οντομυθική, καθώς, στην πρωτογενή παρουσία της, είναι κυρίως θεωρία (3) του κόσμου ή του όντος.

Αλλά, η ανθρώπινη συνείδηση, ασύλληπτη, ανυπότακτη, αδάμαστη, ενεργοποιημένη από την κάλυψη του πρωτόθετου χάους των φαινομένων, πλην όμως ανικανοποίητη από την ποιητικομυθική σύλληψη του κόσμου, με την πιο μυστηριώδη επενέργεια και με αστείρευτη δυναμογονία, προβάλλει έγκαιρα και τη ριζική αμφιβολία. Μ’ αυτή ο βιογόνος δυναμισμός του ανθρώπινου πνεύματος, με άφθονο πηγαίο ανάβλυσμα γόνιμης αμφισβήτησης του κύρους των βιοθεωρημάτων και οντοδογμάτων ή και μυθοεικόνων της φιλοσοφίας της πρώτης φάσης της, προβαίνει σε αδιάσειστη στερέωση του έργου της με δημιουργική και ουσιώδη κριτική. Είναι η κριτική φιλοσοφία.

Αλλά, πέρα από την κοσμολογική και εκτός από την κριτική φιλοσοφία, υπάρχει η φιλοσοφία που θεσμοθετεί ηθικούς νόμους, εγκυμονεί θαύματα και πνευματοποιεί τη ζωή, είναι η φιλοσοφία που έχει αντικείμενο τον άνθρωπο. Δε γεννιέται με ψυχική μήτρα μόνο το θαυμασμό ή την αμφιβολία, αλλά, όπως επισημαίνει ο πρύτανης της Παντείου Κων/νος Δεσποτόπουλος, «με την επίγνωση από τον άνθρωπο των δυναστικών εξαρτήσεων και των οριακών προοπτικών της ζωής του, όπως είναι η ετερόθετη προέλευσή της, και η υπαγωγή της αέναα στους ριπτασμούς της τύχης, έτσι και στις άρπυιες του πόνου, του πένθους, της αμαρτίας, και τελικά στον θάνατο. Καθώς υπάρχει δηλαδή ο άνθρωπος, αναπόδραστα ελεύθερος και αδήριτα, όμως, ανελεύθερος».(4)

Αυτή η βαθύψυχη επίγνωση, που παρακινεί στης ηθικής την έξαρση και στης θυσίας το ολοκαύτωμα, η σύμφυτη με την ύπαρξη του ανθρώπου, με αστραπιαία επιδεξιότητα δημιουργεί και κινεί το δυναμογόνο ρευστό, ανάβει, ανέσπερα, τη θρυαλλίδα της υπαρξιακής ή ηθικής φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας δηλαδή που γονιμοποιεί και κυκλοφορεί την καθολική άνθηση της υπαρξιακής αυτοσυνείδησης και αυτοκαθοδήγησης, και που, ενδόφωτα και ενεργητικά, βιώνει τον έλεγχο και την αυτογνωσία.

Η φιλοσοφία είναι συμφυής με την πηγαία και μεγαλοπρεπή κλίση του ανθρώπινου πνεύματος για ψυχική περισυλλογή και με τη σταθερή και ακλόνητη τάση του ανθρώπου για πληρότητα και τέλεια χρηστότητα. Αυτή κατασπέρνει με εμψυχωτική γοητεία την ανθρώπινη ψυχή, συγκρατεί αναμμένη κάτω από τη στάχτη της καθημερινότητας τη θράκα της συνειδητής ύπαρξης του ανθρώπου, τη σπίθα του πνευματικού ίμερου.

Συμποτίζει και τροφοδοτεί, αστείρευτα, την ακατάσχετη ορμή του ανθρώπινου πνεύματος, για αέναη αναμόχλευση των δοσμένων λύσεων, τον «έρωτα», όπως την ονομάζει ο Πλάτωνας, «του όντως φιλομαθούς» (5) για καθετί απόλυτο και αρχικό.

Στη φιλοσοφία, σ’ αυτό το ανεξύμνητο, άφλογο αλλά φλογώδες έναυσμα, έχει το ανάβλυσμά της η υπερηφάνεια για το ότι ρωμαλέα και ακαταδάμαστη είναι η ζωτικότητα του ανθρώπινου πνεύματος, που, ακαταπόνητο και τολμηρό, ακατάπαυστα αναρριπίζει το πάθος για γνώση, ασίγαστα αναφλογίζει τα μεγάλα προβλήματα.

Στην αναζήτηση και στον οραματισμό για την ορθή διάπλαση της ιστορίας και την ηθική συγκρότηση της προσωπικής ζωής του ανθρώπου, ουσιαστική είναι η συμβολή της πραξιολογίας, δηλαδή της πρακτικής φιλοσοφίας. Βασική επιδίωξη της φιλοσοφίας είναι, πρέπει σήμερα να είναι, η ανάπτυξη της πραξιολογίας και της συνυφασμένης με αυτή αξιολογίας, των αρραγών κρηπίδων της ανάνηψης και του ορθού προσανατολισμού, της αυτεπίγνωσης και της αυτοσυνείδησης.

Η οντολογία, σπουδαίο επίτευγμα της φιλοσοφίας, αποκαλύπτει τον κόσμο, όπως υπάρχει απόλυτα, «όχι απλώς σαν χώρος και συντελεστής για τη βιοσυντήρηση του ανθρώπου». Έτσι, αποτελεί το πρώτο υπόβαθρο της ελευθερίας του ανθρώπου, τον αρχικό ενσαρκωτή της ελευθερίας της εσωτερικότητας από ρίζα υπερβατική.

Η πραξιολογία ολοκληρώνει τη θεμελίωση της ελευθερίας του ανθρώπου, όχι μόνο με τη συμμετοχή του στην ουσία του κόσμου, όπως αυτή αποκαλύπτεται από την οντολογία, αλλά με την ενσωμάτωση της ουσίας του κόσμου στην ίδια τη ζωή του, με το έμπρακτο φανέρωμα των αιώνιων αξιών της Ανθρωπότητας, με την επαναφορά της πραγματικότητας της ζωής στο βάθος των μυστικών πηγών της, στο μυχό της αθάνατης ουσίας της.

Η πράξη, ως γνωστό, αποτελεί την αφετηρία της ιστορίας του ανθρώπου. Στην σύγχρονη εποχή, η πράξη, με τη βοήθεια της επιστήμης, έγινε γιγάντια σαν θέμα της τεχνικής, χωρίς, όμως, αντίστοιχη ανάπτυξη σαν θέμα της ηθικής. «Και το αποτέλεσμα στην εποχή μας», επισημαίνει ο πρύτανης Κων/νος Δεσποτόπουλος, «η αποτρόπαιη αποχαλίνωση μιας υπεράνθρωπης και απάνθρωπης τεχνικής, αναπτυγμένης από μια εικοσαετία ήδη σε ανάστημα τιτανικό, με την εωσφορική συνδρομή της επιστήμης, ώστε και να εισάγει στην ιστορία μια προοπτική συντελειακή». (6)

Κάθε πρόσωπο, κάθε ομάδα μπορεί να εμφανίσει πλάτος και βάθος ζωής, ανάλογο του αξιολογικού του ορίζοντα αλλά και της σωστής ιεράρχησης του πλήθους των αξιών. Η νοητική δύναμη του ανθρώπου είναι, ασφαλώς, ένα από τα ευγενέστερα στοιχεία του, όχι όμως το μοναδικό. Ο υπερτονισμός του ορθολογισμού και η υπερεξύμνηση της ευφυΐας, με παράλληλη αποξήρανση κάθε ψυχικής ευαισθησίας και ηθικής ευεξίας, αναντίρρητα έχει ολέθρια αποτελέσματα. Η πλήρωση της σωστής ανθρώπινης ζωής, η σοβαρή σαγήνη της και η κυριαρχική μαγεία της, υποκινεί σωστικά στην εξύμνηση και του βάθους της ψυχής μας και του ηθικού εξοπλισμού μας, που θα χρησιμοποιήσουν τα όπλα της ευφυΐας, για να υψώσουν τον άνθρωπο αδέσμευτο προς τον απεριόριστο ηθικό χώρο της οριστικής απολύτρωσης και από κει ν’ αναδέψει την αποκορύφωσή του μέσα στο στερέωμα των αχανών πεπρωμένων του.

Οι μυστικοί αντίλαλοι της ευτυχίας δεν έρχονται μόνο από τα υλικά αγαθά ή το στυγνό μεγαλείο της γιγαντωμένης τεχνικής, αλλά φθάνουν στη μεγαλόπρεπη αποκορύφωσή τους και με την εκλέπτυνση των αξιολογικών μας αισθητηρίων και τη διαφύλαξη της ριγηλής γοητείας των αΐδιων αξιών. «Η ανά πάσαν ημέραν πραγμτοποίησις παρ’ εκάστου ατόμου και εκάστου λαού της ψυχικής μας ποιότητας, υπό ιδίαν του ευθύνην, είναι η οδηγούσα εις την ολοκλήρωσιν και εκδίπλωσιν του τελείου ανθρωπισμού» (7), τονίζει ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών Κων/νος Σπετσιέρης.

Στην εποχή μας, η φιλοσοφία σαν πραξιολογία έχει την υψηλή αποστολή να οργανώσει την αντίσταση, να εξασφαλίσει τον ηθικό επανεξοπλισμό, να συντονίσει την αναζωογονητική πορεία προς το ηθικό ενδυνάμωμα, ώστε να ολοκληρωθεί η μεγαλοσύνη της πράξης και να γίνει η ρίζα φυσικής ζωικής ανάγκης, άνθος μαζί και καρπός λυτρωτικής ανάστασης, σωστικής ανάτασης, αγγελική ευδοκία, δωρισμένη στους ανθρώπους απ’ το Θεό, για να ξαναβρίσκουν το δρόμο των Χαμένων Παραδείσων.

Έτσι, η πράξη, με αναχαιτισμένο τον εκτραχηλισμένο δυναμισμό της από τη θερμουργό επέμβαση της πραξιολογίας, σαν δημιουργική πλέον πνοή Θεού, έτσι σαν θεόπνευστη λειτουργική πραγμάτωση, τον έμφυτο έρωτα της ελευθερίας καλλιεργεί βαθιά, εντατικά, γόνιμα στα στήθη των ανθρώπων και εμφυσά πάθος, ενθουσιασμό, εμπιστοσύνη, αυτοπεποίθηση.

Με εύστοχη ετοιμότητα, γεμάτη από αναστάσιμη πίστη και ζείδωρη αισιοδοξία, προβάλλει τότε η πράξη στο άπειρο το έκπαγλο όραμα της ηθικής κοινωνίας, ανασκαλεύει και αναδεύει, φλουτουρίζει και πεταρίζει την ουμανιστική συνείδηση, που κελαηδεί εωθινά μέσα στα σκοτάδια της νύχτας, γιατί, όπως αναφωνεί ο Έριχ Φρομ, «είναι η δική μας φωνή, που υπάρχει σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη και είναι αναξέρτητη από εξωτερικές κυρώσεις και ανταμοιβές». (8)

Η πραξιολογία, καθώς ωραιοποιεί και ηρωποιεί τον αγώνα του πνευματικά ώριμου και ηθικά συγκροτημένου ανθρώπου, τού χαλκεύει, συγχρόνως, την πεποίθηση ότι δεν πρέπει να παραμένει πανόπτης, γαλήνιος και ατάραχος θεατής των όσων εμπρός του διαδραματίζονται, για να υποταχτούν από το θεωρητικό λογισμό του. Αλλά πρέπει να γίνει δυναμικός δαμαστής των ποικίλων εκφάνσεων της ζωής και οξυδερκής πλαστουργός της ίδιας της ζωής του και ολικά της ανθρώπινης ζωής, με διαυγή και εχέφρονα επίγνωση των ωφέλιμων αλλά και επιζήμιων συνεπειών της υπερτροφικής επιστήμης και τεχνικής της εποχής μας, «σύμφωνα και προς την προμηθεϊκή αποστολή της φιλοσοφίας, την καταπιστευμένη στο ανθρώπινο γένος από τη σωκρατική θεωρία και τέχνη του βίου». (9)

 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Πλάτωνα, Πολιτεία, 487^α
2. Αριστοτέλη, Μετά τα φυσικά, Ι 2, 982β: «δια γαρ το θαυμάζειν οι άνθρωποι και νυν και το πρώτον ήρξαντο φιλοσοφείν… ο δ’ απορών και θαυμάζων οίεται αγνοείν».
3. Αριστοτέλη, Μετά τα φυσικά, Ι 2, 982β: «δει γαρ αυτήν των πρώτων αρχών και αιτιών είναι θεωρητικήν… διο και ο φιλόμυθος φιλόσοφος πως εστίν, ο γαρ μύθος σύγκειται εκ θαυμασίων…».
4. Κων/νου Δεσποτόπουλου, Μελετήματα Φιλοσοφίας, Αθήναι, 1978, σελ. 13.
5. Πλάτωνα, Πολιτεία, 490αβ.
6. Κων/νου Δεσποτόπουλου, Μελετήματα Φιλοσοφίας, Αθήναι, 1978, σελ. 25.
7. Κων/νου Σπετσιέρη, Η ψυχική ζωή του ανθρώπου, Αθήναι, 1960, σελ. 370.
8. Έριχ Φρομ, Ο άνθρωπος για τον εαυτό του, Αθήναι, 1974, σελ. 209.
9. Κων/νου Δεσποτόπουλου, Μελετήματα Φιλοσοφίας, Αθήναι, 1978, σελ. 26

 

Ζάκυνθος, Μάρτιος 1982

Δημοσιεύτηκε στο αριθ. 364/22-3-1982 φύλλο της εφημερίδας Ζακύνθου «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΦΩΝΗ».