Βασικοί παράγοντες διαμόρφωσης της συμπεριφοράς του ατόμου

 

Πολλές έρευνες των τελευταίων δεκαετιών επιβεβαιώνουν τη άποψη ότι η αυτοαντίληψη και η αυτοεκτίμηση καθορίζουν, αποφασιστικά, τη γενική συμπεριφορά του ατόμου, στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η μαθησιακή επίδοση.

Από τη δεκαετία του 1960 και μετά, εκτός από το γνωστικό τομέα του σχολικού προγράμματος, εκτιμήθηκε δεόντως και ο συναισθηματικός.

Ο τομέας αυτός περιλαμβάνει τις συγκινησιακές απόψεις της εκπαίδευσης, δηλαδή τα αισθήματα, τα συναισθήματα, τις αξίες, τις στάσεις κ.τ.λ. Από τις συναισθηματικές στάσεις, μεγαλύτερη σημασία δόθηκε στη στάση που σχηματίζει ένα άτομο για τον εαυτό του, δηλαδή στη γνώμη, την ιδέα, τη γνώση, την κατανόηση, την εικόνα, που αποκτά το άτομο για τον εαυτό του μέσω των εμπειριών του. Είναι η αυτοαντίληψη ή το αυτοσυναίσθημα.

Ως έννοια δεν είναι νέα. Έχουν ασχοληθεί οι φιλόσοφοι και άλλοι επιστήμονες από παλιά. Το σωκρατικό «Γνώθι σαυτόν» υποδηλώνει την προσπάθεια του τότε ανθρώπου για ολοκληρωμένη γνώση του εαυτού του, προϋπόθεση που θα του έδινε τη δυνατότητα να κατανοήσει ποιος είναι, από πού προέρχεται και πού κατευθύνεται, ερωτήματα που απασχόλησαν και απασχολούν τη φιλοσοφία και άλλους κλάδους.

Μετά την καθιέρωση της ψυχολογίας ως επιστήμης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, η έννοια του αυτοσυναισθήματος θεωρήθηκε ψυχολογικό φαινόμενο. Ο William James αποδίδει την έννοια του αυτοσυναισθήματος ως εξής: «Αυτοσυναίσθημα είναι η σύνθεση των σκέψεων και των αισθημάτων, που αποτελούν τη γνώση και την κατανόηση του ατόμου, την αντίληψη δηλαδή του ποιος και τι είναι».

Ο ορισμός υπονοεί ότι το αυτοσυναίσθημα δεν είναι κάτι που το κληρονομεί το άτομο, αλλά κάτι που μαθαίνει κατά την πορεία της εξέλιξής του.

Ψυχολόγοι, παιδαγωγοί, κοινωνιολόγοι και άλλοι ειδικοί επισημαίνουν τη σπουδαιότητα του αυτοσυναισθήματος και τονίζουν ότι αποτελεί μια βασική προϋπόθεση για τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και γενικά τη συγκρότηση της προσωπικότητας του ατόμου.

Η σημαντικότητα του αυτοσυναισθήματος έχει δηλωθεί από πολλούς ειδικούς, επειδή ο «εαυτός» θεωρείται ο πυρήνας γύρω από τον οποίο συγκροτούνται όλες οι άλλες αντιλήψεις. Κατά τον Harley, «εαυτός» είναι η ανθρώπινη διάσταση, που παρέχει «συνοχή και συνέπεια στην προσωπικότητα του ατόμου».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα ερευνών, που υποδηλώνουν ότι το αυτοσυναίσθημα των μαθητών σχετίζεται με την ακαδημαϊκή τους επιτυχία. Συγκεκριμένα, διαπιστώθηκε ότι παιδιά της προσχολικής ηλικίας, με χαμηλό ή αρνητικό αυτοσυναίσθημα, δεν έμαθαν να διαβάζουν ή, κι αν έμαθαν, δε διαβάζουν τόσο καλά, όσο τα παιδιά που είχαν θετικό ή υψηλό αυτοσυναίσθημα. Άλλες, επίσης, έρευνες κατέδειξαν ότι η αυτοαντίληψη των μαθητών συνάπτεται με τη σχολική τους επίδοση και γενικά ότι η καλλιέργεια και η ανάπτυξη του αυτοσυναισθήματος και της αυτοαντίληψης του μαθητή είναι σημαντικοί παράγοντες για να γίνει ικανός, ώριμος, συναισθηματικά προσαρμοσμένος, συγκινησιακά εναρμονισμένος και διανοητικά αναπτυγμένος.

Η διαδικασία του σχηματισμού της αυτοαντίληψης αρχίζει από τους πρώτους μήνες της ζωής του ανθρώπου, συνεχίζεται κατά την παιδική και εφηβική ηλικία και σταθεροποιείται, χωρίς ασφαλώς να αποκλείονται τροποποιήσεις, κατά την ώριμη ηλικία.

Το νήπιο αντιλαμβάνεται πολύ νωρίς ότι αποτελεί ιδιαίτερη φυσική και βουλητική οντότητα και, παράλληλα, βοηθούμενο από τη μνήμη του, που αποταμιεύει τις εμπειρίες, κατανοεί την υπαρξιακή του συνέχεια. Έκφραση της αυτοσυνειδησίας και επιβεβαίωση της αυτονομίας του νηπίου είναι το «σύνδρομο» των συνεχών αρνήσεών του, μετά την ηλικία των δύο ετών και η χρήση της προσωπικής αντωνυμίας «εγώ».

Το γεγονός ότι η αυτοαντίληψη, που είναι σημαντικός σταθμός στην αναπτυξιακή πορεία του ατόμου, οικοδομείται μέσα στο πλέγμα των διαπροσωπικών σχέσεων του νηπίου με το άμεσο περιβάλλον του, σηματοδοτεί τη θεμελιακή σημαντικότητα των πρώτων εμπειριών για τη συγκρότηση της προσωπικότητας.

Κατά το πρώτο στάδιο του σχηματισμού του αυτοσυναισθήματος, το άτομο αρχίζει να ανακαλύπτει τα μέλη του σώματός του και αποκομίζει μια γενική εικόνα για το σώμα του. Η σωματική εικόνα σχηματίζεται νωρίς, γεγονός που αποδεικνύεται από το ότι τα βρέφη (8-9 μηνών) αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέπτη και αργότερα στις οικογενειακές φωτογραφίες. Η σωματική εικόνα αποκτά κάποια συνοχή μετά το δεύτερο έτος της ηλικίας και ολοκληρώνεται κατά το έκτο έτος.

Οι βαθμιαίες μεταβολές του σώματος, που πραγματοποιούνται κατά την παιδική ηλικία, κατανοούνται από το παιδί και δεν προκαλούν ψυχικές αναταράξεις, οι ραγδαίες, όμως, μεταβολές, που επέρχονται κατά την εφηβική ηλικία, δημιουργούν έντονες ανησυχίες και φόβους σωματικής κακομορφίας στους εφήβους και αποτελούν μια από τις αιτίες της εφηβικής κρίσης. Ο Candless, με έρευνα σε φοιτητές πανεπιστημίου, εξακρίβωσε ότι υπάρχει σωματική συνάφεια μεταξύ σωματικής εικόνας και αυτοσυναισθήματος, γεγονός που επιβεβαιώνει τη θέση ότι, κατά την εφηβική και μετεφηβική ηλικία, η σωματική εικόνα συνιστά αξιόλογο παράγοντα της αυτοαντίληψης. Τούτο ισχύει περισσότερο για τις γυναίκες και κυρίως για τα κορίτσια, η σωματική εμφάνιση των οποίων δέχεται εντονότερα τους προβολείς της κοινωνικής προσοχής. Η επίμονη προσπάθεια των γυναικών να πλησιάσουν το «ιδανικό σώμα» ερμηνεύει τη χρήση κοσμημάτων, καλλυντικών και ενδυμάτων μόδας. Παρόμοια πρότυπα «ιδανικού σώματος» υπάρχουν και για τους άνδρες, αλλά γι’ αυτούς η κοινωνική απαίτηση είναι λιγότερη πιεστική.

Από παιδαγωγική άποψη, εξαιρετική σημασία έχει η διαπίστωση ότι η σωματική εικόνα και ειδικότερα η αίσθηση της σωματικής αρτιότητας, υπεροχής ή μειονεξίας δε διαμορφώνεται μόνο από τις αντικειμενικές συγκρίσεις, που επιχειρεί το παιδί με μέτρο σύγκρισης τους συνομηλίκους του, αλλά βασίζεται στις κρίσεις των άλλων, συνομηλίκων του και ενηλίκων. Πράγματι, τα άτομα όλων των ηλικιών, επηρεασμένα από αδιάλειπτα σχόλια, υπερεκτιμούν τα τυχόν σωματικά τους «ελαττώματα». Έρευνα απέδειξε ότι υπέρβαρα άτομα είχαν την πεποίθηση ότι ήταν πολύ πιο υπέρβαρα απ’ ό,τι ήταν στην πραγματικότητα.

Από τη διαπίστωση αυτή, απορρέει η υποχρέωση των δασκάλων όλων των βαθμίδων να μην αναφέρονται στη σωματική διάπλαση των μαθητών, χρησιμοποιώντας εκφράσεις όπως «παχουλούλης», «χοντρούλης», «κοντούλης», κ.τ.λ. Σε περιπτώσεις έντονων σωματικών μειονεξιών, ενδείκνυται ο δάσκαλος να τονίζει και να καλλιεργεί πνευματικές ή σωματικές ικανότητες, προς αντιστάθμιση των ελλείψεων. Το σχολείο έχει υποχρέωση να βοηθήσει να αναπτυσσόμενα άτομα να σχηματίσουν ισχυρή θετική αυτοαντίληψη.

Αν, κατά τη βρεφική ηλικία, το αυτοσυναίσθημα στηρίζεται σχεδόν μόνο στη σωματική εικόνα, με την πάροδο του χρόνου, τα οικοδομούντα την αυτοαντίληψη στοιχεία διευρύνονται, επιλεγόμενα από τους ρόλους του αναπτυσσόμενου ατόμου, που καθορίζει το φύλο του, η θέση του στην οικογένεια (τέκνο, αδελφός), η ομάδα των συνομηλίκων (συμπαίκτης, αρχηγός) και το σχολείο (μαθητής, επιμελητής, μέλος μαθητικού συμβουλίου, πρόεδρος τάξης, κ.τ.λ.). Το μέγεθος της διεύθυνσης καθορίζεται από τη ποιότητα και την ποσότητα των εμπειριών, που αποκομίζει το άτομο από τις διαπροσωπικές σχέσεις και επαφές, που αναπτύσσονται στα πλαίσια των παραπάνω ρόλων.

Ο κοινωνικός περίγυρος δεν καθορίζει μόνο τους διάφορους ρόλους, που προαναφέραμε, αλλά επιβάλλει και τα αποδεκτά standards. Παράλληλα, λοιπόν, με την αυτοαντίληψη, δηλαδή το σύνολο των ιδεών που έχει το άτομο για τον εαυτό του, καλλιεργείται και η αυτοεκτίμηση, η οποία αναφέρεται στο πώς αξιολογεί το άτομο τον εαυτό του.

Επιβάλλεται να επισημάνουμε και πάλι ότι το νήπιο και το παιδί δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν αντικειμενικά τον εαυτό τους και όταν ακόμη τα κριτήρια είναι γνωστά. Για την αυτοεκτίμησή τους βασίζονται στις αξιολογικές κρίσεις και αντιδράσεις των συνομηλίκων τους και των ενηλίκων.

Αν δε λάβουμε υπόψη μας ότι ο θετικός βαθμός αυτοεκτίμησης έχει σαν αποτέλεσμα αρμονικές διαπροσωπικές σχέσεις, ψυχική γαλήνη, νηφαλιότητα, αυξημένη αυτοπεποίθηση και δημιουργικότητα, ενώ αντίθετα ο αρνητικός βαθμός αυτοεκτίμησης επιφέρει δυσαρμονία στις κοινωνικές σχέσεις, ψυχικές εντάσεις, αναποτελεσματικότητα και μειωμένη σχολική επίδοση, και όταν ακόμη υπάρχουν υψηλές ικανότητες και επαρκείς δεξιότητες, τότε καθίσταται εμφανές με πόση υπευθυνότητα και παιδαγωγική επιδεξιότητα οφείλει η οικογένεια και το σχολείο να συμπεριφέρονται στο αναπτυσσόμενο άτομο. Είναι αναντίρρητο ότι μόνο τα άτομα, που έχουν σχηματίσει υψηλού βαθμού αυτοεκτίμηση, δηλαδή την εικόνα του άξιου και κοινωνικά αποδεκτού ατόμου, συγκροτούν ψυχικά υγιή και ολοκληρωμένη προσωπικότητα.

Επιπλέον, είναι χρήσιμο να επισημάνουμε ότι είναι αναγκαία η συμφωνία στις κρίσεις και εκτιμήσεις των «ουσιωδών άλλων», δηλαδή των γονέων και των δασκάλων και των λοιπών προσώπων κύρους, δεδομένου ότι το αντίθετο προξενεί σύγχυση στην αυτοεκτίμηση, με επακόλουθο την προβληματική συμπεριφορά του παιδιού.

Κατά την εφηβική ηλικία, το άτομο απορρίπτει, σε μεγάλο βαθμό, τα αξιολογικά κριτήρια της κοινωνίας και οδεύει με μοναδικό γνώμονα τον «ιδανικό τύπο», που επιθυμεί να έχει. Όσο δε μεγαλύτερη είναι η απόσταση ανάμεσα στον «πραγματικό» εαυτό του και στον «ιδανικό τύπο» τόσο μικρότερος είναι ο βαθμός αυτοεκτίμησης. Το γεγονός αυτό μαζί με το φόβο δυσμορφίας, που γεννούν οι απότομες και ακάθεκτες σημαντικές αλλαγές, με επακόλουθο την ανεπιθύμητη και βασανιστική διαφορά μεταξύ του «ιδανικού» και του «πραγματικού» σώματος, αποτελούν δύο από τις σημαντικές αιτίες, που προκαλούν την εφηβική κρίση.

Τα άτομα με μειωμένη αυτοεκτίμηση καταλαμβάνονται από άγχος και συναισθηματική αστάθεια, δε διακρίνονται για την αγωνιστικότητα και τη συνεργατικότητά τους και οδηγούνται στην κοινωνική απομόνωση ή αντικοινωνική συμπεριφορά. Αντιθέτως, τα άτομα με αυξημένη αυτοεκτίμηση αγωνίζονται και δημιουργούν, αναλαμβάνουν ευθύνες και ανέρχονται, γιατί πιστεύουν στις ικανότητές τους, διακρίνονται για την ψυχική τους ανθοφορία και ισορροπία και είναι κοινωνικά, γιατί πιστεύουν ότι είναι αποδεκτά και αρεστά στο κοινωνικό σύνολο.

Ο Erikson, που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το σχηματισμό της αυτοαντίληψης και της αυτοεκτίμησης, διαβεβαιώνει ότι τα άτομα, που αδυνατούν να ενσωματώσουν τα νέα στοιχεία στην υπάρχουσα αυτοαντίληψη, καταλήγουν σ’ ένα αυθαίρετο και απόλυτο σχηματισμό της αυτοαντίληψης, που καταλήγει στον ολοκληρωτισμό.

Έφηβοι με τέτοια αυτοαντίληψη οδηγούνται προς τα ολοκληρωτικά καθεστώτα και ακραίες πολιτικές ιδεολογίες. Αυτό συμβαίνει, ισχυρίζεται ο Erikson, γιατί οι έφηβοι αυτοί νιώθουν να απειλούνται από τις μη ενσωματωνόμενες εσωτερικές και εξωτερικές αλλαγές. Καταφεύγουν σε ακραία ολοκληρωτικά κινήματα, γιατί αισθάνονται να τους εξασφαλίζουν ένα είδος δυνατότητας αποτελεσματικής αντιμετώπισης του στερεότυπου «εχθρού» της νέας ταυτότητάς τους.

Άλλο στοιχείο, καταλυτικό για τη συγκρότηση της προσωπικότητας, προερχόμενο από μειωμένη αυτοεκτίμηση, είναι το φαινόμενο του ομοιομορφισμού, κατά το οποίο ο έφηβος υποτάσσεται πλήρως στα πρότυπα της εφηβικής ομάδας. Ο έφηβος, που διακρίνεται ακόμη για το μιμητισμό του και έχει ανάγκη από εξωτερική επίβλεψη και στήριγμα της συμπεριφοράς του, αντικαθιστά τα οικογενειακά πρότυπα με αυτά των συνομηλίκων του, ενώ ταυτόχρονα ετοιμάζεται για την είσοδό του στην περίοδο της απαραίτητης αυτονομίας.

Ο ομοιομορφισμός είναι ένα φυσιολογικό ψυχολογικό φαινόμενο, μια αναγκαία μεταβατική περίοδος κατά την εφηβική ηλικία, που, όμως, αποβαίνει αφύσικη και επικίνδυνη κατάσταση όταν διαρκεί μεγάλο χρονικό διάστημα πέραν της εφηβίας, αποτρέποντας την αναγκαία αυτονόμηση του ατόμου, εξαιτίας ακριβώς της ανεπαρκούς αυτοεκτίμησης, και συνεπώς, χαμηλής αυτοπεποίθησης.

Στο σχολικό περιβάλλον, η ελαττωμένη αυτοεκτίμηση επιφέρει μειωμένη σχολική επίδοση και προβληματική κοινωνική συμπεριφορά.

Γονείς και δάσκαλοι όλων των βαθμίδων έχουμε, συνεπώς, υποχρέωση, με τη θετική μας στάση, την άψογη συμπεριφορά μας και παιδαγωγικό τακτ, να ενισχύουμε την αυτοαντίληψη και αυτοεκτίμηση των αναπτυσσόμενων ατόμων, για την ψυχική τους υγεία και την ολόπλευρη και ισόρροπη συγκρότηση της προσωπικότητάς τους.

Ζάκυνθος, Ιούλιος 1991

Δημοσιεύτηκε στο αριθ. 107/17-7-1991 φύλλο της εφημερίας «ΕΒΔΟΜΑΔΑ».