Έννοια, φύση και ρόλος του περιβάλλοντος

Στα πλαίσια της παιδαγωγικής ψυχολογίας, εκείνο που διαφέρει από πλευράς αναπτυξιακής ψυχολογίας είναι η ψυχολογία της σχολικής ηλικίας, δηλαδή η ηλικία μετά το τρίτο έτος, όταν το παιδί εισέρχεται για πρώτη φορά στο σχολικό περιβάλλον του Νηπιαγωγείου.

Έτσι, χωρίς λεπτομερή εξέταση των πραγμάτων, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι είναι ασήμαντα ή ακόμη και αδιάφορα, από ψυχοπαιδαγωγικής πλευράς, όσα συμβαίνουν στο αναπτυσσόμενο άτομο πριν από την ηλικία αυτή.

Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική.

Κατ’ αρχή, σύμφωνα με την αρχή της συνέχειας, η παρούσα κατάσταση και συμπεριφορά καθενός ατόμου είναι συνέχεια όσων έχουν προηγηθεί σαν ανάπτυξη αυτού. Ακόμη, ό,τι συντελείται και κατά τη διάρκεια της κύησης και κατά τα δύο έως τρία έτη μετά τη γέννηση είναι άκρως σημαντικά για τη διαμόρφωση του ατόμου.

Ο ALFRED ADLER γράφει: «Η σημασία των αναμνήσεων από την παιδική ηλικία είναι μια από τις πιο σπουδαίες ανακαλύψεις της Ατομικής Ψυχολογίας, γιατί αυτή φανέρωσε την ασυνείδητη σκοπιμότητα που υπάρχει στην επιλογή των γεγονότων που εντυπώνονται στη μνήμη μας για περισσότερο χρόνο αν και η ανάμνηση καθαυτή είναι αρκετά συνειδητή και εύκολα ανακαλείται όταν της το ζητήσουν». (1)

Επίσης, ο Ιωάννης Χαραλαμπόπουλος γράφει: «Αι πολυάριθμοι επιστημονικαί έρευναι κατέδειξαν ότι αι ρίζαι των συμπτωμάτων των ψυχικών διαταραχών ευρίσκονται εις τα πρώτα έτη της ζωής του παιδιού… κατέδειξαν ακόμη ότι η σπουδαιοτέρα περίοδος εις την ζωήν του παιδιού είναι αι πρώται εβδομάδες, οι πρώτοι μήνες, τα πρώτα έτη της ζωής και ακόμη ότι ο εσφαλμένος τρόπος χειρισμού εκ μέρους των γονέων και των δασκάλων κατά την διάρκειαν των πρώτων αυτών ετών επηρεάζουν τα μέγιστα την μελλοντικήν ζωήν του παιδιού». (2)

Συνεπώς, οι πράξεις, γεγονότα και μορφές συμπεριφοράς κατά τη σχολική ζωή μπορεί επιτυχέστερα και τελειότερα να ερμηνευτούν, με αναφορά του προς την πρώιμη αυτή περίοδο της ανάπτυξης.

Η γνώση της περιόδου αυτής είναι πολύτιμη όχι μόνο για τον παιδαγωγικό ψυχολόγο και για τον εκπαιδευτικό αλλά και για τους γονείς και κηδεμόνες, η φροντίδα των οποίων αποκλειστικά καλύπτει την περίοδο αυτή.

Ο χώρος, όμως, δεν επιτρέπει τη λεπτομερή περιγραφή της, κάτω από το άπλετο φως των δεδομένων της σχετικής έρευνας. Αναγκαστικά η παρουσίαση θα είναι σύντομη και περιεκτική.

Α) Προγεννητική ανάπτυξη

Ο εκπ/κος Σύμβουλος και καθηγητής Ψυχολογίας και Παιδαγωγικών Κων/νος Πασσάκος αναφέρει: «Η ανάπτυξις ενός ανθρωπίνου όντος από ένα μόνον κύτταρον είναι μια αληθώς θαυμάσια διαδικασία. Ο νέος οργανισμός αναπτύσσεται από το ωόν, το μεγαλύτερον κύτταρον του ανθρωπίνου σώματος, το οποίο έχει διάμετρον μόλις 0,13 mm. Η ανπάπτυξίς του ακολουθεί ένα κωδικοποιημένον σχέδιον εκ του DNA, κληρονομούμενον εις τα χρωματοσώματα”. (3)

Σύμφωνα με την ευρύτερη έννοια, η ενδομήτρια ζωή αποτελεί το πρώτο περιβάλλον. Με βάση τα διδάγματα κυρίως της ψυχαναλυτικής σχολής, αποτελεί τούτο παραδείσια κατάσταση, όπου το έμβρυο βρίσκεται σε μια μυστική και μη δυνάμενη να προσδιοριστεί ενότητα με τη μητέρα του, «η ανθρώπινη συμπεριφορά μέχρι του θανάτου διαποτίζεται από μιαν νοσταλγικήν επιθυμίαν επιστροφής εις την γαλήνην της μήτρας, η δε γέννησις είναι καταστροφικώς  τραυματική, καθόσον διακόπτει την ευδαιμονία μιας καταστάσεως Νιρβάνα και διαχωρίζει το παιδί από την ενότητα με την μητέρα του… Το πρώτο κλάμα του παιδιού είναι ίσως η πρώτη διαμαρτυρία του για τον «απολεσθέντα παράδεισο».

Αν και οι ισχυρισμοί αυτοί εμφανίζουν περισσότερο μεταφυσική χροιά και δεν είναι εφικτό να ερευνηθούν και να διατυπωθούν, είναι οπωσδήποτε βέβαιη η μεγάλη σημασία της ενδομήτριας ζωής.

Ο παιδαγωγός και ψυχολόγος Ιωάννης Χαραλαμπόπουλος γράφει: «Εάν μάλιστα θέλωμεν να είμεθα περισσότερον σύμφωνοι προς τα δεδομένα της επιστήμης, πρέπει να τονίσωμεν ότι αι ρίζαι των ψυχικών ανωμαλιών ενός ανθρώπου είναι δυνατόν να φθάνουν μέχρις της εμβρυϊκής ηλικίας, δηλαδή μέχρι της περιόδου της κυοφορίας της μητέρας του». (4)

Πράγματι, κατά τον ίδιο παραπάνω επιστήμονα, έχουν διατυπωθεί σχετικά τα εξής:

α) ότι, αν κατά τους τρεις πρώτους μήνες της κύησης της, η μητέρα αρρωστήσει από ερυθρά, το παιδί θα παρουσιάσει νευροψυχικές διαταραχές.

β) ότι η απέραντη θλίψη, ο μεγάλος φόβος, η υπερβολική συγκίνηση, ο ψυχικός κλονισμός, ο αδιάλειπτος εκνευρισμός, οι πολλές στενοχώριες της κυοφορούσας μητέρας επιδρούν σημαντικά στη διαμόρφωση της ψυχικής και πνευματικής κατάστασης του παιδιού.

γ) ότι η διατροφή της εγκύου μητέρας επιδρά στην ψυχοπνευματική υγεία του παιδιού. Η ανεπαρκής διατροφή της μητέρας, κυρίως στους τρεις πρώτους μήνες της κύησης, αποτελεί αιτία νευροψυχικών ανωμαλιών, γιατί κατά το 2ο-3ο μήνα της κύησης οργανώνεται και διαφοροποιείται ο εγκεφαλικός φλοιός του εμβρύου σε μοριακές στιβάδες και

δ) ότι ακόμη και η εποχή του έτους, κατά την οποία πραγματοποιείται η σύλληψη του εμβρύου, διαδραματίζει ρόλο στη μελλοντική ανάπτυξη του παιδιού.

Επιστημονικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι στα περισσότερα καθυστερημένα πνευματικά παιδιά ο 3ος μήνας της κυοφορίας   της μητέρας συμπίπτει με το θερμότερο μήνα του έτους. Αυτό συμβαίνει γιατί η διατροφή των εγκύων γυναικών, κατά τους θερινούς μήνες, είναι φτωχότερη γενικά και μάλιστα σε λευκοματούχες ουσίες.

Απ’ όλα αυτά  καταφαίνεται αφ’ ενός μεν η πληθωρική σημαντικότητα του ενδομήτριου περιβάλλοντος, αφ’ ετέρου δε η τεράστια ευθύνη, που αναλαμβάνουν οι γονείς κατά την εμβρυϊκή ηλικία του παιδιού τους, για την πρόληψη ψυχοπνευματικών ανωμαλιών και τη διατήρηση της ψυχικής τους υγείας.

Ο Εκπ/κός Σύμβουλος Κων/νος Πασσάκος αναφέρει και ένα άλλο περιβάλλον, στενότερο, που ονομάζεται ενδοκυτταρικό περιβάλλον, το οποίο παίζει σπουδαιότερο ρόλο στην όλη ανάπτυξη του ατόμου. Συνιστάται από το περιεχόμενο του αρχικού κυττάρου, στο οποίο υπάρχουν τα γονίδια. Αυτά ενεργούν σαν καταλύτες και η επίδρασή τους επηρεάζει σημαντικά την εξέλιξη της ανάπτυξης. Στην επίδρασή τους, όμως, αυτή τα γονίδια επηρεάζονται από το κυτταρόπλασμα μέσα στο οποίο βρίσκονται. (5)

Συνεπώς, αν δεχτούμε ότι τα γονίδια αποτελούν την αρχή της ζωής, η ουσία του κυτταροπλάσματος διαδραματίζει σπουδαίο ανάλογο ρόλο.

Β) Πρώτη μεταγεννητική ανάπτυξη

(1ο-3ο έτος)

Τονίζοντας τη σπουδαιότητα των πρώτων ετών της ζωής του παιδιού, ο Α. ISAMBERT γράφει: «Οι εργασίες των ψυχολόγων, που, περισσότερο από μισό αιώνα, προσπαθούν με όλα τα μέσα της επιστήμης και τις ικανότητες του πνεύματος να λύσουν το αίνιγμα της παιδικής ψυχής, συμφωνούν στην αναγνώριση της σημασίας που έχουν τα πρώτα- πρώτα χρόνια όχι μόνον επί της σωματικής αλλά και επί της ψυχικής εξελίξεως του ατόμου….». (6)

Η πραγματική φύση του νεογέννητου είναι απροσδιόριστη.

«Κατά τον FLECHSIG είναι νευρολογικά ανεπαρκές, κατά τον JAMES γνωστικά ασαφές, κατά τον FREUD ναρκισσιστικό, κατά τον PIAGET ένας σολιψιστής….» Η ποικιλία αυτή των γνωμών μας πείθει ότι το νεογέννητο αποτελεί ένα μυστήριο για τους ερευνητές του.

Η γέννηση είναι ένα δραματικό γεγονός. Προκαλεί σοβαρές μεταβολές στη ζωή του αναπτυσσόμενου ατόμου. Είναι η αφετηρία απ’ όπου γίνεται η εκκίνηση για την ανεξαρτησία και τη διαμόρφωση της ατομικότητας.

Κατά τον G. ALLPORT, το βρέφος είναι «μια δυνάμει προσωπικότητα και πρέπει να θεωρείται μάλλον ως ένα ψυχολογικό γεγονός παρά ως ένα πρόσωπον».

Αν και το βρέφος δέχεται πλήθος ερεθισμάτων από το περιβάλλον, οι γενετικοί παράγοντες θα εξακολουθήσουν να ρυθμίζουν, κατά τον αυτό σχεδόν τρόπο, την ανάπτυξη, όπως γινόταν και κατά την ενδομήτρια ζωή.

Συνοπτικά, τα επιστημονικά πορίσματα, που αφορούν στις δύο πρώτες βαθμίδες της σωματικοψυχικής εξέλιξης του παιδιού, κατά τον GOTTLER και τα οποία αναφέρει ο Αντων. Τσίριμπας, είναι τα εξής:

α) Κατά την πρώτη βρεφική ηλικία (1ο έτος), συντελείται η πρώτη σωματική επέκταση, αφυπνίζονται όλες οι αισθήσεις , κυριαρχούν τα συναισθήματα της κατάστασης του σώματος και η βούληση είναι ενστικτώδης.

β) Κατά την πρώτη παιδική ηλικία (2ο-3ο έτος), έχουμε την πρώτη ακμή και επίρρωση του σώματος και την κυριαρχία των χεριών και των ποδιών. Αρχίζει ο γλωσσικός πλουτισμός. Η προσοχή είναι παθητική, οι αντιλήψεις απλές, επικρατούν οι κατ’ αίσθηση παραστάσεις μικρής διάρκειας, τα διαφέροντα είναι βιολογικά, πραγματοποιείται ο αποχωρισμός του εγώ από τον άλλο κόσμο. Εμφανίζεται το σωματικό αυτοσυναίσθημα, δεσπόζει η οργή και το πείσμα (ισχυρογνωμοσύνη). Η βούληση είναι καθορισμένη από τις αισθήσεις και το συναίσθημα της επιθυμίας προωθεί τα ηδονική διαφέροντα. (7).

Οι βαθμίδες και οι δυνατότητες της εξέλιξης του παιδιού στις κυριότερες περιοχές του είναι του, κατά τα διάφορα έτη της ηλικίας του, δεν εξαντλούνται φυσικά εδώ. Ακολουθούν, κατά τον GOTTLER, πέντε ακόμη βαθμίδες. Περιοριζόμαστε, όμως, στις πρώτες, γιατί αυτές θεωρούμε,  μαζί με την ενδομήτρια ζωή, σαν το αρραγές βάθρο της όλης ανάπτυξης του ατόμου, μα και συγχρόνως τις πιο άγνωστες, για τη σπουδαιότητα τους, στο ευρύ κοινό.

Η ομαλή ψυχοσωματική εξέλιξη, που είναι απόρροια δύο παραγόντων, δηλαδή των φυλογονικών καταβολών και της επίδρασης του περιβάλλοντος, προϋποθέτει φροντίδα, αγάπη, κατανόηση, επιμέλεια και στοργή από το κοινωνικό περιβάλλον.

Κατά τις έρευνες του GESELL, όπως αναφέρει ο M. DEBESSE, η ανάπτυξη και η εξέλιξη του όλου ψυχοφυσικού οργανισμού του παιδιού εξαρτάται από τη νευρική του ωρίμανση. Έτσι, κάθε ανωμαλία στην ψυχοσωματική εξέλιξη του παιδιού οφείλεται ή στην ανωριμότητα του κεντρικού νευρικού συστήματος ή σε παθήσεις του εγκεφάλου, σε εγκεφαλικές αιμορραγίες και σε άλλες βλάβες αυτού. (8)

Επομένως, είναι αναγκαία η παρακολούθηση της ψυχοσωματικής κατάστασης του παιδιού, κατά τις διάφορες βαθμίδες της ηλικίας του.

Επειδή δε, για την ψυχοφυσική ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού, μεγάλη ευθύνη φέρει και το φυσικό και το οικογενειακό περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζει και μεγαλώνει, δηλαδή ο φωτισμός, ο αερισμός, η καθαριότητα, η ησυχία κ.α. της κατοικίας, η οικονομική κατάσταση, το επάγγελμα του πατέρα, οι ασχολίες της μητέρας, το ωράριο εργασίας, οι οικογενειακές συνήθειες και παραδόσεις, η σειρά στη γέννηση κ.τ.λ. του παιδιού, η έρευνα αλλά και η φροντίδα και επιμέλεια του γεωγραφικού και οικογενειακού περιέχοντος αποτελεί βασική προϋπόθεση της σωστής αγωγής.

Το άτομο δεν επηρεάζεται μόνο από τα προγεννητικά περιβάλλοντα (ενδομήτριο και ενδοκυτταρικό), αλλά παραμένει πάντα εξαρτημένο από τα μεταγεννητικά (γεωγραφικό, οικογενειακό, κοινωνικό, ψυχολογικό) και ορισμένοι  τομείς της συμπεριφοράς του και ορισμένοι μηχανισμοί, που δε σχηματίστηκαν, οφείλονται στην έλλειψη ερεθισμάτων του περιβάλλοντος και στην απουσία παιδευτικών ευκαιριών.

Η ανάπτυξη, η εξέλιξη και η ολοκλήρωση του ατόμου είναι επακολούθημα όχι μόνο των κληρονομικών καταβολών του αλλά και των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος και της αδιάλειπτης συνειδητής νοητικής, βουλητικής και συναισθηματικής ενεργητικότητας, που αναπτύσσει  για να προσαρμοστεί και να αναπροσαρμοστεί μέσα στο αδιάκοπα μεταβαλλόμενο περιβάλλον.

Η πρόοδος, η επιτυχία και η ανέλιξη του ατόμου είναι αποτέλεσμα, σε μεγάλο ποσοστό, της αγωγής του, της παίδευσης του, δηλαδή του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο θα αναπτυχθεί. Ο άνθρωπος διαφέρει από τα άλλα ζώα, ακριβώς γιατί δεν περιορίζει τη δραστηριότητά του στην αυτοσυντήρηση του και τη διαιώνιση του είδους. Με τη δύναμη του πνεύματος ξανοίγει ολόφωτους ορίζοντες σε κόσμους άυλους και αΐδιους. Αλλά το ανθρώπινο πνεύμα αρύεται, αναντίρρητα, τη δύναμη αυτή από την εκπαίδευση και τη συστηματική αγωγή.

Καταφαίνεται, λοιπόν, ότι ο συντονισμός των ενεργειών και η αγαστή συνεργασία οικογένειας, σχολείου και κοινωνίας αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την ομαλή εξέλιξη και κανονική ανάπτυξη του παιδιού.

Η ενημέρωση και η κατατόπιση των γονέων και της κοινωνίας στο έργο της αγωγής είναι αναγκαία, γιατί είναι πλέον απ’ όλους δεκτό ότι για τις αρνητικές επιδράσεις στη σωματική και ψυχική ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού φέρουν ευθύνη, όχι μόνο οι εκπαιδευτικοί, σαν ειδικά της αγωγής πρόσωπα, αλλά όλοι.

Φρονούμε, συνεπώς, ότι η δημοσίευση και η ανακοίνωση των πορισμάτων των επιστημών, που έχουν σχέση με την αγωγή του παιδιού, δηλαδή της Παιδαγωγικής, της Φυσιολογίας, της Βιολογίας και της Ψυχολογίας, πρέπει να είναι συνεχής και αμείωτη φροντίδα του τύπου, του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης, του κινηματογράφου και λοιπών μέσων, η δε ψυχολογικοϊατρική καθοδήγηση και ενημέρωση του κοινού πρέπει να αποτελεί υποχρέωση ειδικών συμβούλων, κάτω φυσικά από την ανύστακτη παρακολούθηση και την εύλογη επιστασία του επίσημου κράτους.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. ALFRED ADLER, Οι νευρώσεις και η ερμηνεία τους, μετάφραση Ευαγγ. Γράμψα, Αθήναι 1974, σελ. 143
2. Ιωάννη Χαραλαμπόπουλου, Γενική Παιδαγωγική, Αθήναι 1973, σελ. 219
3. Κων/νου Πασσάκου, Εισαγωγή εις την παιδαγωγικήν ψυχολογίαν, Αθήναι, 1979, τόμος Α’, σελ. 254
4. Ιωάννη Χαραλαμπόπουλου, Γενική Παιδαγωγική, Αθήναι, 1973, σελ.220
5. Κων/νου Πασσάκου, Σημειώσεις κατά τις παραδόσεις στο Μαράσλειο Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπ/σης του μαθήματος: Ψυχολογία ατομικών διαφορών, Αθήναι, 1974, σελ. 59
6. A. ISAMBERT, Το παιδί από ενός έως έξι ετών, μετάφραση Μαίρης Β. Κωστοπούλου, Αθήναι, 1957, σελ. 166
7. Αντώνη Τσίριμπα, Γενική Παιδαγωγική, Αθήναι, 1972, σελ. 60-61
8. M. DEBESSE, Ψυχολογία του παιδιού, μετάφραση Η. Ξηροτύρη, Αθήναι, 1973, σελ. 42-43

Ζάκυνθος, Ιανουάριος 1980

Δημοσιεύτηκε στο αριθμ. 258/12-1-1980 φύλλο της εφημερίδας Ζακύνθου «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΦΩΝΗ».